3 11.4 Açık pedagoji

Şekil 11.4.1 Açık eğitimin mevcut durumu. Görsel: Paul Stacey, 2018

11.4.1 Açık pedagoji nedir?

David Wiley (2013) başlangıçta açık pedagojiyi şu şekilde tanımlamıştır:

öğretme ve öğrenme uygulamalarının sadece açık eğitim kaynaklarının özelliği olan serbest erişim ve 4R izinleri bağlamında mümkündür

Bu bölümün ilerleyen kısımlarında Wiley’in (2017) bu tanımdan vazgeçtiğini ve açık bir pedagoji fikrini sorguladığını göreceksiniz. Bununla birlikte bu tanım AEK kullanımı etrafındaki açık pedagoji tartışmasının çerçevelenmesinde etkili olmuştur. (açık pedagoji, kökenleri ve 2013’ten bu yana gelişimi hakkında etraflıca bir tartışma için bkz. DeRosa ve Jhangiani, 2017).

Gerçekten de, 2019’da bile BCcampus açık pedagojiyi şu şekilde tanımladı:

Açık eğitim uygulamaları (AEU) olarak da bilinen açık pedagoji, öğrenmeyi desteklemek için açık eğitim kaynaklarının (AEK) kullanılması veya kurumsal, profesyonel ve bireysel seviyede eğitim ve öğretimi geliştirmek amacıyla öğretim uygulamalarının açık olarak paylaşılmasıdır.

Bununla birlikte açık eğitim kaynaklarının yaygın olarak benimsenmesi ve öğretme uygulamasını değiştirmesi için açık pedagojinin kritik bir bileşen olduğu çok daha geniş bir öğretim ve öğrenme ekolojisine yerleştirilmeleri gerektiği anlaşılmaktadır. Teksas Üniversitesi Arlington Kütüphaneleri’nin aşağıdaki tanımı bu düşünceyi temsil eder:

Açık pedagoji, öğrencilerle bilginin tüketicileri olarak değil bilginin üreticileri olarak etkileşim kurma uygulamasıdır. Bu, öğrencilerin anladıklarını yaratma/oluşturma eylemi yoluyla gösterdikleri bir deneyimsel öğrenme şeklidir. Açık pedagojinin ürünleri öğrenci tarafından oluşturulur ve daha geniş bir topluluk üzerinde etkisi olacak şekilde sınıf dışında yaşayabilmeleri için açıkça lisanslanır. Açık projeler sıklıkla açık eğitim kaynaklarının (AEK) oluşturulmasına neden olur. AEK, revizyon ve yeniden kullanıma izin vermek için lisanslanmış ücretsiz öğretme ve öğrenme materyalleridir. Tamamen bağımsız ders kitapları, videolar, sınavlar, öğrenme modülleri ve daha fazlası olabilirler.

Açık eğitim materyallerinin başlangıç noktasından ziyade öğrenmelerinin bir yan ürünü olduğu öğrenci davranışına odaklandığından yukarıdaki tanımı seviyorum ancak açık pedagoji de açık eğitim kaynaklarını bir başlangıç noktası olarak kucaklayabilir.

Hegarty (2015) açık pedagojinin sekiz özelliğini şu şekilde açıklamaktadır:

• katılımcı teknolojiler  : bloglar, wiki’ler ve diğer ‘paylaşım’ sosyal medya gibi sosyal olarak oluşturulmuş medya;
• insanlar, açıklık ve güven  : öğrencilerin öğrenme isteği kırılgandır, katılım ve etkileşimlerin bir güven unsuru inşa edilemediği sürece gelişmesi olası değildir (Mak et. 2010 );
• yenilik ve yaratıcılık  : AEK’dan daha iyi yararlanan ve bilgi ve kaynak paylaşımını teşvik eden dijital teknoloji ve yöntemlerin seçilmesine daha fazla önem veren yeni öğretim ve öğrenme modelleri bulmak;
• fikir ve kaynakları paylaşmak  : Açık bir pedagojinin bağlantılı ve güvenen ve profesyonel bir topluluk içinde isteyerek paylaşmaları için akranlara ihtiyacı vardır;
• bağlantılı topluluk: ortak ilgi alanlarına sahip, teknolojik olarak bağlantılı bir topluluk;
• öğrenen-merkezli: bu, öğrencilerin önderlik etme, problem çözme ve paylaştıkları, tartıştıkları, yeniden yapılandırdıkları ve yeniden konuşlandırdıkları eserler üretmek için toplu olarak çalışmalarını “başlatma” sürecini gerektirir
• yansıtıcı uygulama: öğrenciler ve öğretmenler ortaklıklarda iş birliği yaptığında, daha derin pedagojik yansımayı kolaylaştırır
• akran değerlendirmesi: Conole (2014) öğrenenleri, akran etkileşimleri ve öğrenme deneyimine gömülü eleştirilerle, çeşitli açık araçların yayıncıları ve kullanıcıları olarak görür.

Hegarty ayrıca, açık bir pedagojinin bileşenlerini temiz, ayrılmış boyutlara ayırmanın neredeyse imkânsız olduğunu belirtir. Sekiz boyutun her birindeki bileşenler birçok şekilde çakışmaktadır.

Şekil 11.4.2 Hegarty’e Göre Açık Pedagojinin Nitelikleri. Şekil: Hegarty, 2015

DeRosa ve Robison (2017) Açık pedagojinin ana fikrini aşağıda belirtmiştir:

Statik bir ders kitabını – veya diğer istikrarlı öğrenme materyallerini – açıkça lisanslanmış olanla değiştirerek, fakülte öğrencileri ve derste eriştikleri bilgiler arasında yeni bir ilişki yaratma fırsatına sahip olur. Bilgiyi öğrencilerin beynine işlenmesi gereken birşey olarak düşünmek yerine, bilgiyi sürekli yaratılan ve gözden geçirilen birşey olarak düşünmeye başlarız. Öğrenciler açık eğitim kaynaklarının gelişimine ve revizyonuna katılıyor olsun olmasın, öğrenciler ve onların dersteki ‘metinleri’ arasındaki bu yeniden tanımlanmış ilişki, kursun benimsediği öğrenme felsefesinin merkezinde yer alır. Fakülte öğrencilerini AEK ile etkileşime dâhil ederse, öğrencilerin öğrendikleri bilgileri eleştirmeleri ve katkıda bulunmaları beklendiğinden bu ilişki daha açık hâle gelir. Bu anlamda, bilgi, farklı başlangıç ve bitiş noktalarına sahip olan bir üründür ve bunun yerine öğrencilerin ideal olarak dersin ötesine geçebilecekleri bir süreçtir.

11.4.2 Açık pedagoji örnekleri

Ağ oluşturma, bloglar ve wiki gibi sosyal medya arasında öğrencilerin açık eğitim kaynakları oluşturmasını sağlayan açık medya ve açık pedagoji vardır.

Jon Beasley-Murray’in öğrencilerin Latin Amerika edebiyatı üzerine Wikipedia girişi oluşturduğu ders, British Columbia Üniversitesindeki lisansüstü öğrenciler tarafından oluşturulan Matematik Sınav Kaynakları gibi iyi bir örnektir (bk. Bölüm 9, Kısım 8.8.3). Bu yaklaşım, Wikipedia edit-a-thons organizasyonu aracılığıyla kültürel ve tarihî ön yargının kısmen düzeltilmesi için özellikle değerlidir. İki örnek için bkz. Kırmızılı Kadınlar / Yerli Kadınlar ve Yerli Edebiyat Edit-a-Thon.

Guadalajara Üniversitesi (Meksika) Agora projesi ile ilgili dünyanın dört bir yanından açık pedagoji örnekleri sunan ilginç bir internet sitesine (İngilizce) sahiptir.

Açık pedagojinin başka bir uygulaması, Zed Creds veya Z-derece olarak adlandırılan ders kitabı içermeyen derecelerdir, aynı zamanda SDM (sıfır ders kitabı maliyeti) de bu kapsamdadır. Royal Roads Üniversitesinin Öğrenme ve Teknoloji yüksek lisans programı, Kanada’daki ders kitabı içermeyen ilk yüksek lisans derecesidir. Öğrenciler tüm ders materyallerine açık eğitim kaynakları, e-kitaplar, dergi makaleleri ve diğer ücretsiz dijital kaynaklar aracılığıyla erişebilirler. Bu tür kurslar, eğitime erişimi ve öğrenci sonuçlarını geliştirmeyi amaçlamaktadır.

Uygulamada açık pedagojinin daha birçok örneği Jhangiani ve Biswas-Diener’da (2017) ve Açık Pedagoji Defterinde bulunabilir.

Son olarak açık öğretim altyapısı ve teknolojisi etrafında, eğitim kurumlarını ve öğrencileri öğretim ve öğrenim için kullanılan teknoloji ve verilere kimin sahip olduğunu ve açık eğitim teknolojilerinin açık eğitim uygulamalarını nasıl etkinleştirebileceğini düşünmeye iten bir hareket vardır (bk., örn. OpenETC.)

11.4.3 Açık eğitim kaynaklarını desteklemek için bir çerçeve sağlama ihtiyacı

AEK’nin kullanımını desteklemek için pedagojik ve örgütsel bir çerçeve arayışı, AEK’nin benimsenmesinin kısmen yavaşlığından kaynaklanmıştır. Basit bir örnek vermek gerekirse, eğitmenler pahalı ticari birinci yıl ders kitaplarından uzaklaşmaya isteksizdir, çünkü bu kitaplar genellikle örnek sınav soruları ve cevapları olan etkileşimli web siteleri, çoktan seçmeli sorular ve alternatif okuma gibi birçok destek materyali içermektedir. Açık ders kitaplarının, ticari ders kitaplarıyla rekabet edebilmek için benzer destekleyici materyaller, öğrenci etkinlikleri ve daha geniş bir “ağ” ile gelmesi gerekir.

Açık öğretim Konsorsiyumu Direktörü Paul Stacey (2018), lisanslama ve içerik geliştirmeye çok fazla odaklanıldığını ve açık kaynakların sürdürülebilir ve dinamik olmaları için toplu olarak yönetilmesine yeterince çalışılmadığını düşünmektedir. AEK’nin etkili olabilmesi için paylaşılan kaynak ve hizmetlerin yönetimini ve sürdürülebilirliğini yansıtan ‘ortaklaşmaya’ ihtiyacı olduğunu savunmaktadır. O,:

• paylaşılan değerleri ve topluluk kimliğini koruyan kaynakların uzun vadeli yönetimi için bir sosyal sistem;
• toplulukların, Pazar veya Devlete minimum miktarda güvenerek veya hiç güvenmeden kaynakları yönetebildiği (hem kaldırılabilir hem de yenilenebilir) kendi kendini organize eden bir sistemi savunur. Sadece bir topluluğa ve kaynak havuzuna sahip olmak yeterli değildir. Topluluğun kaynaklarını yönetmek için tasarladığı bir dizi protokol, değer ve norm olmalıdır.

Açık pedagoji, böyle bir çerçevenin önemli bir pedagojik bölümünü sağlayabilir ancak Stacey, desteğin pedagojinin ötesinde bir sosyal ve yönetim yapısına gitmesi gerektiğini öne sürüyor gibi görünmektedir.

11.4.4 Açık pedagoji faydalı bir yapı mıdır?

Bazılarınız onun öğretmeninden bir ders aldıktan sonra Molière’in Burjuva Gentilhomme’si gibi hissedebilirsiniz: ’40 yıldır nesir konuşuyorum ve hiç fark etmedim.’ ‘Açık pedagoji’ kavramı, uzun süredir, AEK’nin gelişmesinden kaynaklanan bir canlanma yaşamıştır.

Lord Crowther, 1969’da İngiliz Açık Üniversitesi belgesini sunan bir konuşmada Açık Üniversiteyi şu şekilde tanımlamıştır:

• insanlara açık: “Bunu aksiyomatik olarak düşündük” dedi Planlama Komitesi “öğrenci olarak kayıt için resmî bir akademik yeterliliğe gerek duyulmayacak… Herkes şansını deneyebilir ve tek engel derslerde yeterince ilerleyememek olacaktır.”
• mekânlara açık: “Bu üniversitede manastır – kapalı yer anlamına gelen bir kelime- bulunmamaktadır. Mahkememiz yok – ya da binaların çevrelediği alanlar… .İngilizcenin konuşulduğu veya bir eğitim aracı olarak kullanıldığı her yerde ve bulundukları yerin yerel olanaklarının sınırlarının ötesinde bireysel potansiyellerini geliştirmek isteyen erkekler ve kadınlar varsa – ki dünyanın büyük bir bölümü buna dâhildir – orada yardımımızı sunabiliriz. ”
• yöntemlere açık: “İnsan iletişiminin her yeni biçimi, insan anlayış düzeyini yükseltmek ve genişletmek amacıyla nasıl kullanılabileceğini görmek için incelenecektir.”
• fikirlere açık: “Eğitimin her ikisi de gerekli olan iki yönü olduğu söylenir. Kişi, bireysel insan zihnini, içini insan toplumunun yaşadığı ve hareket ettiği bilgi ve deneyime sahip olduğu kadar dökülecek olan değişen kapasitede bir kap olarak görür. Bu eğitimin olmazsa olmazıdır – ve yerine getireceğimiz daha birçok görev olacaktır. Ancak Meryem, insan zihnini ilahi bir ilham ile tutuşturulup üflenmesi gereken bir ateş olarak görmektedir.

Açık pedagojinin ilahi bir ilham olduğundan emin değilim, ancak Crowther’in yöntemlerdeki açıklık anlayışı, modern açık pedagoji kavramlarından çok daha geniştir.

Claude Paquette, Québec’teki kültürel devrimin ardından 1979’da şunu yazmıştır:

Une pédagogie ouverte est centrée sur l’interaction qui existe dans une classe entre l’étudiant et l’environnement éducatif qui lui est proposé….Il s’agit d’une façon de penser et d’une façon d’agir. L’éducateur aura donc pour rôle premier de contribuer à l’aménagement de cet environnement éducatif.

[Benim çevirim şu şekildedir: Açık pedagoji, öğrenci ve sınıfta onun için oluşturulan eğitim ortamı arasındaki etkileşime odaklanır. Bu bir düşünme ve hareket etme şekli ile ilgilidir. Öyleyse öğretmenin birincil rolü bu eğitim ortamının yönetimine katkıda bulunmaktır.”

Ücretsiz veya açık eğitim kaynaklarından söz edilmediğini ve alıntının doğrudan Rousseau’nun ‘Emile’sinden gelebileceğini unutmayın(1972). Bu, kitaptaki 6.Bölümün tamamı için temel oluşturur.

David Wiley (“açık eğitim kaynakları” teriminin tanımın yapan kişi) şunu yazdı ( 2017):

“Açık” …. öğrenmenin doğası hakkında söylenecek birşey yok. … aslında açık (elbette ki inanılmaz derecede zayıf olan değil) bir temel üzerine pedagoji kuramazsınız . Pedagoji açısından temel yükümlülüğünüz, öğrenmenin nasıl olduğunu anlamanız olmalıdır. Bir öğrenme teorisi açısından temel yükümlülükleri yerine getirdikten sonra, daha iyi bir avantaj elde etmek için kolaylaştırıcı yöntemler listemize açık bir şekilde ekleyebiliriz.

Acaba “açık pedagoji” hakkında konuşmak saçma değil mi…. … Belki de ‘açık’ ibaresini sadece “açık yapılandırmacı pedagoji” ya da “açık inşacı pedagoji” ya da “açık yapılandırmacı pedagoji” gibi diğer pedagojiler için değiştirici olarak kullanmalıyız.Bu durumların her birinde, açık olanın öğrenimi destekleme açısından size nasıl daha iyi bir avantaj sağladığı belirgindir.

Açık pedagoji ile ilgili uygulamaların çoğu açık eğitim kaynakları oluşturulmadan çok önce uygulamaya koymuş olsa da AÖK bu gibi uygulamaların uygulanmasını çok daha kolay ve daha güçlü hâle getiriyor. Ancak bu yeni bir pedagoji mi demek?

Morgan (2017) Guadalajara Üniversitesinin Agora projesi ile ilgili olarak bu konuyu gündeme getiriyor.

Agora tasarım süreci, açık bir tasarımın aslında şu şekilde özetlenebilecek bir araç olacağına odaklanmıştır:

1. Üniversite ve disiplinler arası bir fakülte iş birliği kültürünü kolaylaştırma aracı olarak açık
2. Daha geniş, küresel bir toplulukla bağlantı kurmanın bir yolu olarak açık
3. Öğrenci merkezli öğrenimdeki mevcut anlayışları sorgulamak ve genişletmek için bir araç olarak açık
4. Bu durumda, dijital teknoloji ve mobil öğrenmenin seçenek ve olasılıklarını zorlamanın yolları olarak açık
5. Daha iyi öğretme ve öğrenme arayışlarında fakülte hayatını kolaylaştırmak için bir araç olarak açık
6. Fakülte gelişimine sürdürülebilir bir yaklaşım oluşturmanın bir yolu olarak açık

Nihayetinde 5Y’ye oldukça iyi uyan içerik oluşturduk, ancak açık pedagoji tasarım sürecimizin amacı AEK’ları açık pedagojiye bir araç veya hatta temel bir bileşen olarak oluşturmak değildi. Agora alternatif olarak bütün -cılık ekleriydi -davranışçılık, bağlantıcılık, yapılandırmacılık, – ama -cılık esasen önemli değil. Önemli olan açık pedagoji tasarımı bazen teknoloji destekliydi ve bazen de hiç teknoloji ya da internet kullanmıyordu. AÖK’lar farklı bir pedagoji uygulamamıza izin vermez, bunun yerine Agora’nın açık pedagojisi, bazen AÖK’ larla sonuçlanan ve bazen de sonuçlanmayan faaliyetlerin ve uygulamaların bir özetiydi.

Pedagoji temel olarak uygulama: Öğretmenlerin veya öğrencilerin yaptıklarıyla ilgilidir. Açıkçası, uygulama fikir ve inançlarla yönlendirilir ve yönlendirilmelidir, ancak felsefeden farklıdır. Katılımcı merkezli öğretim veya (AEK ile veya olmadan) bilgiyi oluşturan katılımcılar bir pedagojidir; ‘açıklık’ daha çok fikir ve değer demektir. Diğer bir deyişle, yukarıdaki alıntılara bakıldığında açıklık, uygulamanın kendisinden ziyade, uygulamayı bilgilendiren bir felsefe, bir düşünme biçimidir. Ancak, bu biraz akademik bir ayrımdır. AEK, öğretim pratiğinde değişiklikleri mümkün kılmaktadır. Ancak dijital çağda OER’e çok yakın bir şekilde öğretmek için daha geniş bir vizyon tercih ediyorum.

11.4.5 Dijital çağda pedagoji için başka bir vizyon

Nitelikli açık içeriğe erişimdeki artışın, öğretmen merkezli bilgi aktarımından öğrenci merkezli bilgi yönetimine geçişi kolaylaştıracağı düşünülmektedir. İçinde yaşadığımız dijital çağda, içeriğin ezberlenmesini temel alan bir anlayıştan ziyade, belli bir konu alanı içindeki beceri gelişimine daha fazla odaklanılması gerektiği de bir gerçektir.

AEK’nin kullanılmasıyla, bu gelişmelerin gerçekleşmesi mümkün olabilir, şöyle ki:

• öğrencilerin, öğretmen tarafından belirlenen bilgi, beceri ve yeterliliklerin geliştirilmesinin bir parçası olarak internet üzerindeki (ve gerçek hayatta bulunan) içeriğe erişmeleri üzerine odaklanan öğrenci merkezli bir öğretim yaklaşımı gereklidir. Burada, içeriğin yalnızca resmî olarak `tasarlanmış’ açık eğitim kaynaklarla sınırlanmaması, internet üzerindeki tüm kaynaklardaki içeriğe ulaşılması önemlidir.

• öğretmenler veya kurumlardan oluşan bir konsorsiyumun, daha geniş bir program çerçevesinde ortak öğrenme materyalleri geliştirerek, bu materyalleri konsorsiyumun içinde ve dışarısında paylaşması gerekir. Burada önemli olan ücretsiz olarak yalnızca içeriğe erişilmesi değil içeriğin oluşturulmasında temel alınan öğretim ilkelerine, öğrenme çıktılarına, öğrenci değerlendirme stratejilerine, ihtiyaç duyulan öğrenci desteğine, öğrenci etkinliklerine ve program değerlendirme tekniklerine de erişilebilmesidir. Böylece diğer eğitmenler veya öğrenciler tüm bunları kendi bağlamlarına uyarlayabilir. Bu yaklaşım zaten şu şekilde ele alınmaktadır:
  • Carnegie Mellon Açık Öğrenme Girişimi
  • bir dereceye kadar İngiltere Açık Üniversitesi’nin OpenLearn projesi
  • Commonwealth Küçük Devletlerin Sanal Üniversitesi
  • AÖK Afrika
  • OERu

Genel olarak bu tür gelişmelerin ders anlatımı temelli öğretimde ciddi bir azalmaya yol açıp, proje tabanlı çalışmalara, problem temelli ve iş birliğine dayalı öğrenmeye doğru bir yönelme olacağı tahmin edilmektedir. Bu yönelim, aynı zamanda, zamanı ve yeri sabit olan yazılı sınavlardan daha sürekli ve portfolyo temelli değerlendirme biçimlerine de bir dönüşümü beraberinde getirecektir.

Bununla birlikte öğretmenin rolü de, özellikle de beceri gelişimiyle ilgili açıkça tanımlanmış öğrenme çıktılarına odaklanan güçlü bir öğrenme tasarımı içinde, içeriğe nasıl ulaşacakları, buldukları içeriğin ilgililiğini ve güvenilirliğini nasıl değerlendirecekleri ve hangi içerik alanlarının merkezi hangilerinin ikincil olduğuna karar vermelerinde öğrencilere rehberlik etmeye ve bilgiyi analiz etmelerinde, kullanmalarında ve sunmalarında onlara yardımcı olmaya dönüşecektir. Öğrenciler çoğu zaman çevrim içi olarak ve iş birliği içinde çalışacak, öğrenme düzeylerini gösterecek çoklu ortam öğrenme materyalleri geliştirecek, kendi elektronik portfolyolarını yönetecek ve çalışmalarını değerlendirmeye sunabilecektir.

Bu, AEK kullanımı etrafında inşa edilmiş olandan çok daha geniş bir pedagoji vizyonudur.

11.4.6 Sonuç

Özetle:

• giderek, eğitim kaynakları, öğretmenler ve öğrenciler için daha rahat ve daha açık bir biçimde kullanılabilir hâle geliyor;
• AEK, öğrencilerin içerik oluşturma sürecine daha fazla katılım ve öğrenme materyallerinin seçilme olasılığını gündeme getirdi;
• AEK’nin potansiyelini ortaya çıkaran sağlam ve uygun bir öğretim çerçevesine veya pedagojiye dâhil edilmesi önemlidir;
• OER yeni ve açık pedagoji sağlayabilir ancak daha olası bir durum OER’nin potansiyelinden faydalanan mevcut öğretim yöntemlerinin daha iyi benimsenmesine ve uyarlanmasına yol açacaktır;
• yüksek kaliteli açık eğitim kaynaklarının geliştirilmesini ve kullanılmasını teşvik eden ve destekleyen kurumsal ortamları veya yönetim çerçeveleri oluşturmak da gereklidir; bir boşlukta başarıyla var olamazlar;
• açık eğitim uygulamalarına ve AEK’ların kullanımına yön veren şey, öğrencilerin dijital çağda ihtiyaç duydukları bilgi ve becerilere odaklanan daha geniş bir öğretim ve öğrenme vizyonu olmalıdır. AEK, pedagoji kavramına ‘açık’ pedagoji kavramından daha geniş bir şekilde gömülü olmalıdır.

Kaynakça

Conole, G. (2014) The 7Cs of Learning Design – a new approach to rethinking design practice 9th International Conference on Networked Learning, Edinburgh

Crowther, G. (1969) This is the Open University, London, UK, 23 July

DeRosa, R. and Jhangiani, R. (2017) Open Pedagogy, in Mays, E. (ed.) A Guide to making Open Textbooks with Students, The Rebus Community

DeRosa, R. and Robison, S. (2017) From OER to Open Pedagogy: Harnessing the Power of Open in Jhangiani, R S. and Biswas-Diener, R. (2017 Open: The Philosophy and Practices that are Revolutionizing Education and Science London: Ubiquity Press.

Hegarty, B. (2015) Attributes of open pedagogy: a model for using open educational resources Educational Technology, July-August

Jhangiani, R. and Biswas-Diener, R. (eds.) (2017) Open: The Philosophy and Practices that are Revolutionizing Education and Science London: Ubiquity Press.

Mak, S. et al. (2010). Blogs and forums as communication and learning tools in a MOOC in L. Dirckinck-Holmfeld et al. (Eds.), Proceedings of the 7th International Conference on Networked Learning 2010 (pp. 275–284)

Morgan, T. (2017) Reflections on #OER17 – From Beyond Content to Open Pedagogy Explorations in the Ed Tech World, 13 April

Paquette, C. (1979) Quelques fondements d’une pédagogie ouverte Québec Français, Vol. 36

Rousseau, J.-J. (1762) Émile, ou de l’Éducation (Trans. Allan Bloom). New York: Basic Books, 1979

Stacey, P. (2018) Global Education Commons Steward Musings on the Ed Tech Frontier, February 8

Wiley, D. (2017) When opens collide, iterating toward openness, 21 April